روزنامه ی ژیار (شهرام شیخ اسمعیلی)

🌕🌕 پاوشایی هووریانەکان لە کوردستانی کۆن

✍شەهرام شێخ ئیسماعیلی

خەڵکە دێرینەکانی باکووری میزۆپۆتامیا
لە چیاکانی زاگرۆسەوە بۆ سوریا کە لە هەزارەی سێیەمی پێش زایین لەم ناوچەیەدا سەریان هەڵدا.

زۆر کەم دەربارەی هوورییەکان دەزانرێت بە بەراورد لەگەڵ شارستانیەتەکانی تری ڕۆژهەڵاتی نزیک، بەڵام ئەم شارستانیەت یەکێکە لە گرنگترین و کاریگەرترین شارستانیەتەکانی کۆن.
ڕۆژهەڵاتی نزیک

لە سەدەی پانزەیەمی پێش زایین لە ڕێگەی حکومەتی میتانی
لە باکووری میزۆپۆتامیا دەسەڵاتی سیاسییان پەیدا کرد و بەشێک لە خاکی مادەکان لە چارەکی سێیەمی هەزارەی سێیەمی پێش زایین بەشێکە لەو ناوچەیەی کە بە سەرچاوەی نووسراو وەسف کراوە

لە کارەکانی بەردەست بە زمانەکانی سۆمەری و ئەکەدی، بۆمان دەردەکەوێت کە لە دامێنی ڕۆژئاوای زاگرۆس و ئەو شوێنەی کە دواتر میدیای ڕۆژئاوایی پێکهێنا، هۆزەکانی هوڕیان و لولو دەژیان و کووتیان و هۆزەکانی تر کە خزمایەتی ئیلامییەکان بوون، دەژیان.

شارستانیەتی هووریان لە هەزارەی سێیەم لە ڕۆژهەڵاتی ئاناتۆلیاش لە ژێر سێبەری شانشینی میتانی هەبوو و بە گەورەترین و کاریگەرترین نەتەوەی شانشینی میتانی دادەنران

هووریەکان لە هەزارەی دووەمی پێش زایین بە کرداری لە هەموو بەشەکانی میزۆپۆتامیای کۆن نیشتەجێ بوون و ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە مێژووی هیتییەکاندا و ئەم خاکە بوو بە ڕکابەری بابل و میسر بە فراوانکردنی خاکی هوورییەکان لە کۆتایی سەدەی پێش زایین
زمانی هوری، کە وێران بوو، نە زمانی هیندوئەوروپایی بوو و نە زمانی سامی.
زمانێکی تایبەتە، بەڵام دەشێت لەگەڵ زمانەکانی گورجی و قەفقازی بگونجێت.
ئەمە زیاتر لە تابلۆی بزماری وەرگیراوە
لە هاتۆشاوە
هەتوشا بە پایتەختی هیتییەکان دادەنرێت کە شارستانیەتیان زیاتر کاریگەری هووڕیەکان بووە
وە ئەوە دەناسرێتەوە کە هۆریان ئیمپراتۆریەتێکی نەبووە
بەڵام زۆربەی دانیشتوانی شانشینی میتانی بەهێز (1550-1400 پێش زایین)
ئەوان لە هۆرییەکان پێکهاتبوون.
ئەو هۆزانەی کە لە هەزارەی دووەمی پێش زایین بە زمانی هوڕیان قسەیان دەکرد
باکووری میزۆپۆتامیا و تا ڕادەیەک لە سوریا بە درێژایی بەرزایی ئەرمەنستان بڵاو بوونەتەوە
ئەوان لەگەڵ هۆزەکانی ڕەچەڵەکی تر مانەوە تا ناوەڕاستی هەزارەی یەکەمی پێش زایین
زمانی هوریان نزیک بوو لە ئورارتییەکان.

نووسین بە ڕێنووسی ئەکەدی
هەروەها بە زمانی هوریان لە کەسێکەوە بە ناوی تیشاری پاشای قیش ئور و ناڤاری خەڵکی دەرەبە.
هەزارەی سێیەمی پێش زایین بوونی هەیە، شوێنی ئۆرکیش نادیارە.
و گفتوگۆی لەسەر دەکرێت. بەڵام ناڤارێ بە دڵنیاییەوە شوێنێکە کە دواتر نامار یان نامار ناونرا.

لە ڕۆژهەڵاتی دیجلە و خاکی ئاشور لە هەزارەی سێیەمی پێش زایین بوونی هوورییەکان تۆمار کراوە

لە هەزارەی دووەمی پێش زایین هۆریان لەقەزای
لە کەرکوک ژیاون

هه رچه نده هه ندێک له هەرێمه کانی ئازەربایجان و زەنجان
لە هەزارەی یەکەمی پێش زایین تایبەتمەندی هوریتیان هەبوو.

هەندێک لە هوورییەکان لە کۆنەوە لە ناوچەی دەریاچەی ورمێ ( ڕۆژئاوا ) ژیاون

و بەشێکی پاش داگیرکردنی وڵات لەلایەن ئورارتو لە کۆتایی سەدەدا.
لە سەدەی نۆیەم و سەرەتای سەدەی هەشتەمی پێش زایین کۆچیان بۆ ئەو ناوچانە کرد.


https://t.me/mejooizhyar

🌕🌕تابلۆی بنەڕەتی. تەرخانکردن بۆ خودا نێرگال لە لایەن پاشای هوڕی ئاتالشین، پاشای ئورکیش و ناوار، هابور باسین، نیزیکەی 2000 پێش زایین لە مۆزەخانەی لۆڤردایە

نوسراوەکە دەلێ:
لە نێرگال گەورەی هەوالوم، ئاتال شین، شوانی خەمخۆر، پاشای ئورکیش و ناوار، کوڕی سەدار مەتی پاشا، دروستکەری پەرستگای نێرگال، ئەو کەسەیە کە بەسەر بەرهەڵستکاریدا زاڵ دەبێت. با شەماش و ئیشتار تۆوی ئەو کەسە لەناوببەن کە ئەم خشتەبەندە لادەبات


https://t.me/mejooizhyar

🌕🌕نێرگال

خوداوەندێکی میزۆپۆتامیا بوو کە بە درێژایی هەموو سەردەمەکانی مێژووی میزۆپۆتامیا دەپەرسترا، لە سەرەتای بنەماڵەییەوە تا سەردەمی بابل نوێ، لەگەڵ چەند بەڵگەنامەیەک کە ئاماژە بەوە دەکەن کە ئایینەکەی تا سەردەمی زاڵبوونی هەخامەنشیەکان ماونەتەوە. ئەو بە شێوەیەکی سەرەکی پەیوەندی بە جەنگ و مردن و نەخۆشییەوە هەبوو و بە خوداوەندی مردنی سزادراو وەسف کرا. ئەو فەرمانڕەوایی کور، جیهانی ژێرەوەی میزۆپۆتامیای کرد، پشتی بەست بە ئەفسانەکە یان لە جیاتی دایک و باوکی ئینلیل و نینلیل، یان لە سەردەمەکانی دواتردا لە ئەنجامی هاوسەرگیریی لەگەڵ خواوەند ئەرشکیگال. لە بنەڕەتدا یان مامیتۆم، خواوەندێک کە لەوانەیە پەیوەندی بە فرۆستەوە هەبێت، یان لاش، هەندێک جار وا دادەنرێت کە خواوەندێکی بچووکی پزیشکی بێت، بە هاوسەری ئەو دادەنرا، هەرچەندە دابونەریتی دیکەش هەبوو

ناوەندی سەرەکی ئایینەکەی کوتا بوو، کە دەکەوێتە باکووری بابل لە مێژووی بابل. پەرستگای سەرەکی ناوی ڕێوڕەسمی E-Meslam و هەروەها بە ناوی Meslamtaea ناسراو بوو، ئەو کەسەی کە لە مەسلام هاتووە. لە سەرەتادا تەنها لە باکوور دەپەرسترا، جگە لە گیرسو لە سەردەمی گودیای لاگاش، بەڵام لە سەردەمی ئوری سێیەمەوە بوو بە خوداوەندێکی سەرەکی لە باشوور. لە سەردەمی دواتردا لە هەردوو بابل و ئاشور بە ناوبانگ مایەوە، وە لە پانتایی دەوڵەتی بابل نوێدا بە سێیەم گرنگترین خودا دادەنرا دوای مەردۆخ و نابو.
نێرگال پەیوەندی بە ژمارەیەکی زۆر خوداوەندی ناوخۆیی و بیانییەوە هەبوو. خواوەندی ئەکەدی ئێرا لە زووترین کاتدا لەگەڵی هاوئاهەنگ بوو، بەتایبەتی لە تێکستە ئەدەبییەکاندا وەک هاوواتای یەکتر کاریان دەکرد. خوداوەندە گەورەکانی تر کە زۆر جار بەراورد دەکرێن یان هاوکات دەکرێن بریتین لە خوداوەندی ڕۆژئاوایی ڕەشەف، کە باشترین بەڵگەی لە ئیبلا و ئوگاریت هەیە، کە هەروەها خوداوەندی جەنگ و تاعوون و مردن بوو، و ئیلامی سیمۆت، کە لەوانەیە خوداوەندێکی جەنگاوەر بووبێت و پەیوەندی نێرگال لەگەڵ هەسارەی مەریخ هاوبەش بوو. هەروەها پێشنیار کراوە کە ناوی ئەو بۆ نوێنەرایەتی خوداوەندێکی هووریان بەکارهاتووە، لەوانەیە کوماربی یان ئاشتەبی، لە نووسینە کۆنەکانی ئورکیش، بەڵام بەڵگەش هەیە کە هورییەکان بە ناوی خۆیەوە دەیپەرستن وەک یەکێک لە خوداوەندەکانی میزۆپۆتامیا کە لە پانتایی خۆیاندا تێکەڵیان کرد.
دوو ئەفسانەی بەناوبانگ تیشک دەخەنە سەر نێرگال، نێرگال و ئەرشکیگال و داستانی ئێرا. یەکەمیان باسی بارودۆخی هاوسەرگیریەکەی لەگەڵ ئەرشکیگال دەکات کە خواوەندی مردووانی میزۆپۆتامیا بوو، لە کاتێکدا دووەمیان باس لە هەڵچوون و هەوڵەکانی سوکال (خواوەندی خزمەتکار) ئیشوم دەکات بۆ وەستاندنی ئەوان. هەروەها لە ژمارەیەک پێکهاتەی تردا دەردەکەوێت کە کەمتر پارێزراون.



https://t.me/mejooizhyar

🌕🌕 خاندان شاهی میتانی

✍ آمانج کمانگر

شاهان میتانی بعد از کاسی ها بابل را گشوده و در سده‌های ۱۲ تا ۱۵ پیش از میلاد در بین النهرین فرمانروایی کردند.

هوری‌ها دارای تمدنی بودند که از دامنه‌های زاگرس تا نزدیکی دریای مدیترانه را فراگرفته بود. به نظر می‌رسد طبقه حاکم میتانی شعبه‌ای از هوریان بودند که به اتفاق هوریان تشکیل حکومت میتانی را دادند. هوریان از کردستان شمالی به‌طرف میانرودان و سوریه، به‌صورت امواج گسترده‌ای بوده‌است، این قوم در غرب فلات ایران قدرت زیادی داشتند. میتانی‌ها با هوریان ممزوج شده و پادشاهی میتانی را تشکیل دادند، آنها با این اتحاد توانستند سرزمین‌های گوتیان را فتح کنند. مقتدرترین فرعون مصر نیز با دختر شاه میتانی ازدواج کرده‌است و سلطنت خود را نه‌تنها در شمال میانرودان توسعه دادند، بلکه آشور را محدود کردند و با الحاق دره‌های زاگرس شمالی، به قلمرو خود، قدرت خویش را تثبیت نمودند. نفوذ گسترده هوری ها در سراسر شمال میانرودان و به‌قدرت رسیدن آنها تحت رهبری خاندان آریایی میتانی، در اواخر نیمه نخست هزاره دوم پیش از میلاد اهمیت ویژه‌ای را در هنر خاورمیانه به‌طور کلی داشته‌است. از نام شاهان میتانی می‌توان دریافت که سلطنت در آن کشور پایه و اساسی ایرانی داشت.
تمدن میتانی در میانرودان و غرب ایران و جنوب آناتولی بود و در ۱۵۰۰ پ‌م از کنار دریای مدیترانه تا کوه‌های زاگرس، دولتی تشکیل داده بودند. سپس شمال میانرودان را به سرزمین خود اضافه کردند. دولت ایشان سرزمینی از کرکوک تا کوه‌های زاگرس یعنی کردستان جنوبی، از آشور تا (سوریه) را در برمی‌گرفت. سفالی که در حسن‌لو نزدیک دریاچه ارومیه پیداشده است نشان می‌دهد که این منطقه پیش از نیمه هزاره دوم پیش از میلاد، بخشی از منطقه فرهنگی هوریان و زیر نفوذ شاه میتانی بوده‌است.
نخست، پایتخت آنها شهر واشوگانی در نزدیکی خابور امروزی بود؛ سپس به آرپخا در کرکوک انتقال یافتند. پایتخت واشو کاننی (رأس‌العین امروزی)، است که در کوردی واژه سروکانی برگرفته از همان واشوکانی به معنی سرچشمه و راس العین است در نزدیکی سرچشمه رودخانه خا‌بور قرار داشت. یکی از شهرهای جنوبی ایشان، شهر نوزی (آراپچا) بود که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی کرکوک امروزی جای داشت. آثار شهرهای میتانی در جنوب در شهرهای دورگوری‌گالزو (Dur Kurigalzu) پیدا شد. متون یافت شده از جنوب غربی کرکوک در مورد قوانین زناشویی، بچه‌داری، واگذاری اموال، ارث، قوانین کشورداری و مجازات‌ها، اطلاعات زیادی از میتانی‌ها به ما داده‌است.