روزنامه ی ژیار (شهرام شیخ اسمعیلی)

سَنَندَج تلفظ ^{راهنما·اطلاعات} (به کردی: سنە ، کورسان^[۸])، دومین شهر بزرگ کرد نشین و بیست و سومین شهر بزرگ ایران، مرکز استان کردستان در غرب ایران است. نام سنندج دگرگون شدهٔ سنه‌دژ است و زبان مردم، کردی سورانی اردلانی^{[نیازمند منبع]} است. سنندج در ارتفاع ۱۴۵۰ تا ۱۵۳۸ متری از سطح دریا و در منطقهٔ کوهستانی زاگرس واقع شده و آب و هوای سرد و نیمه‌خشک دارد. این شهر از سمت غرب به کوه آبیدر، از سمت شمال به کوه شیخ معروف، از سمت جنوب به کوه سراج الدین، محدود شده‌است و در منطقه‌ای به‌وسعت ۶/۳۶۸۸ هکتار گسترده شده‌است.^[۹]. جمعیت این شهر بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵، برابر با ۳۱۱٬۴۴۶ نفر است.^[۱۰]

سنندج به لحاظ موقعیت جغرافیایی و فعالیت‌های شهرسازی عصر صفوی و قاجار، از بافت شهری سنتی با ارزشی برخوردار است که بناهای مسکونی و عام‌المنفعه متعددی مانند حمام، مساجد و بازار در آن باقی‌مانده‌است. و دارای محدودهٔ بافت تاریخی فرهنگی با وسعتی معادل ۱۱۲ هکتار است^[۱۱].

درسال ۷۴۶ هجری قمری «امیر حسن خان اردلان»، بر بلندای کوهی در جنوب روستا، قلعه مستحکمی برای مرکز حکومت خود بنا کرد. در اوایل قرن دهم هجری قمری «هلوخان اردلان» والی وقت کردستان، آنجا را مقر حکومت قرار داد. احتمالاً آبادی و قلعه حسن آباد قبل از تأسیس شهرِ سنه دژ (سنندج) مرکز ولایت کردستان بود و از سال ۱۰۴۶ هجری قمری پس از انهدام قلعه حسن آباد، سنندج مرکز ولایت کردستان گردید. آثار و بقایای تأسیسات قلعه حسن آباد، هنوز بر جای است.

خان احمد خان پسر هه لوخان (1025تا1046ه.ق)

پس از رسیدن به خکومت از طرف شاه عباس مامور سرکوبی اهالی بلباس و مکری میکند که دراین جنگ آنها را شکست می دهد وانها به رواندز پناهنده می شوند و خان احمدخان به دنبال آنها رواندز را نیز ضمیمه متصرفات خود می کند .
بعد از فراغت از رواندز متوجه موصل رونه میشود وحاکم انجا می گریزد وبه راحتی به تصرف در می آید . سپس راهی کرکوک می شود و آنجا راهم به آسانی تسخیر می کند و پس از ان بغداد را نیز متصرف میشود .
در سال 1041هجری قمری بعد از مرگ شاه عباس وکشته شدن سرخاب بیگ پسر خان احمد خان در دربار صفوی رابطه با دربار تیره میگردد وعلیرغم شاه صفی به شهرهای سنقر –کرماشان- همدان –گروس –ارومیه وخوی لشکر کشید وهمه آنها را تصرف نمود و ورسما ازین تاریخ استقلال خود را جشن گرفت .
پس از حمله شاه صفی بالاخره بعد از پناهنده شدن به عثمانی فرمان به نام سلیمان خان اردلان صادر شد .

هه لو خان پسر سلطان علی بیگ(998تا1025ه.ق)

پس از رسیدن به حکومت دو سال با عثمانی مناسبات خود را حفظ کرد . پس از آن با ایران تجدید روابط نمود و مرکز حکومت خود را از قلعه زلم و قلعه ی مریوان به قلعه ی پالنگان انتقال داد .

هه لو خان به اقتضای فصول چهارگانه بهار را در پالنگان تابستان را در حسن آباد وپاییز را در مریوان و زمستان را در زلم به سر می برد .
جنگ بین شاه عباس و هلوخان بدین صورت است که ابتدا حسین خان والی لرستان با اشاره شاه عباس به کردستان حمله می کند وشکست می خورد سپس شاه عباس شخصا به کردستان حمله میکند اما در میهم آلی بالی زنگنه وی را ازین حمله منصرف میکند وتعهد میکند از راه صلح وصفا خان اردلان را به اطاعت وادارد .
هه لو خان با نشانه حسن نیت به شاه عباس فرزند خود خان احمد خان را به دربا رشاه عباس می فرستد و شاه نیز خواهر خود زرین کلاه خانم را به عقد خان احمد خان در می آورد .بر حسب ادستدعای خود هه لوخان فرمان حکومت کردستان از همدان تا عمادیه و کوی وحریر به جهت خان احمد خان صدور می یابد .

تیمورخان پسر سلطان علی بیگ (986تا 998ه.ق)

چون در ایران سلطنت استقرار نیافته بود به سلطان عثمانی بنا به مصلحت نزدیک شد .

تیمور خان 4 پسر داشت به ترتیب ذیل :

1)سلطان علی بیگ
2)بداغ بیگ
3)مراد بیگ
4)میر علم الدین
وی متصرفات خود را به ترتیب زیر میان فرزندان تقسیم کرد:

1)سلطان علی بیگ :حسن آباد- سنندج –شهر زور – زلم و قزلجه

2)بداغ بیگ:قره داغ – کوی وحریر

3)مرادبیگ:سقز – مریوان – سیاه کوه – خورخوره وتیلکو

4)امیر علم الدین :شهر باژیر از توابع سلیمانیه

سپس به جانب کرماشان – سنقرو دینور تاخت وهمه را متصرف شد

به سال 993به متصرفات عمر بیگ کلهر حمله کرد وعمر خان با کمک شاه وردی خان لرستانی متصرفات خود را باز گرفت .

درسال996 به زرین کمر (گروس)که حکومت آنجا را به دولتیار سلطان سیا ه منصوری واگذار کرده بود وپس از دو قلعه را گشود اما در این زمان هدف تیر قرار گرفت ودر گذشت .

سلطان علی بیگ پسر سرخاب بیگ (972تا975ه.ق)

وی بیش از سه سال دوام نیاورد وپس از فوت وی دوپسر به نا های تیمور خان وهه لو خان داشت .

سرخاب بیک پسر مامون اول(945تا975ه.ق)

بعد از آن که مامون بیک ثا نی به اسلامبول رفت وزندانی شد .عمویش سرخاب بیگ در تاریخ 945ه.ق قلعه ی زلم و شهرزور وسایر ولایات او را ضمیمه ی متصرفات خود کرد و قلمرو برادرش محمد بیگ را به زور تصاحب کرد و سر از اطاعت سلطان عثمانی پیچید و با شاه طهماسب صفوی طرح روابط افکند .

سرخاب بیگ 11 پسر داشت به ترتیب ذیل :
1)حسن بیگ
2)اسکندر بیگ
3)سلطان علی بیگ
4)یعقوب بیگ
5)بهرام بیگ
6)ذوالفقار بیگ
7)اصلمش بیگ
8)شهسوار بیگ
9)صارم خان
10)قاسم بیگ
11)بساط بیگ