پیشینه و اصالت
پیشینه و اصالت این زبان نیز گاه‌وبیگاه از سوی محققان، زبان شناسان،
تاریخ نویسان و ... گاه مورد تردید و گاه مورد تائید بوده، بسیاری از
محققان زبانشناس آن را بازمانده همان زبان مادی دانسته، برخی آن را مشابه
اوستا می دانند و برخی دیگر به کلی ارتباط بین زبان کردی و زبان مادها را
رد می‌کنند . اما واقعیت چیست ؟ آیا از مادها به عنوان یک ملت مقتدر که
زمانی بر قسمتی از آسیا حکمرانی کرده‌اند قبیله‌ای هم بر جای نمانده ؟ جواب
این سئوال در نوشته‌های پروفسور ولادیمیر مینورسکی خاورشناس روسی است که
می‌گوید : زبان کردی به طور قطع از ریشه زبان مادی است . و می‌نویسد : اگر
کردها از نوادگان مادها نباشند، پس بر سر ملتی چنین کهن و مقتدر چه
آمده‌است و این همه قبیله و تیره مختلف کرد که به یک زبان واحد و جدای از
زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟».[۱۰]
این نظریه بعدها توسط ایلیا گرشویچ دیگر زبانشناس روسی بسط داده شد و وی
اولین مدارک زبان شناختی را برای اثبات ریشه مادی زبان کردی مطرح کرد. جان
لیمبرت خاورشناس آمریکایی٬ نیز معتقد است که مادها از اجداد کردها
می‌باشند.[۱۱]
همچنین پروفسور گرنوت وینفور زبانشناس آلمانی، نیز اعتقاد دارد که اکثریت
کسانی که امروزه به زبان کردی سخن می گویند به احتمال زیاد سابقاً از
متکلمان به گویشهای زبان مادی بوده‌اند.
در مقابل، گارنیک آساتریان نیز معتقد است که تنها بازمانده زبان مادی شاید تاتی در آذربایجان و زبانهای مرکزی کاشان باشد». [۱۲] و پروفسور مکنزی بر این باور است که زبان کردی با زبان مادی از یک ریشه نیستند بلکه زبان کردی دارای عناصر قوی زبانهای جنوب غربی ایرانی نیز می‌باشد و از این رو هرگونه وابستگی میان زبانهای کردی و مادی را رد می‌کند . حال اینکه شبیه‌ترین زبان‌ها به زبان کردی، بلوچی، گیلکی، و تالشی هستند، این زبان‌ها نیز چون زبان کردی متعلق به زیرگروه شمال غربی زبانهای ایرانی هستند و هیچ شباهت نزدیکی با شاخه زبانهای جنوب غربی ندارد که بتوان کردی را شبیه به زبانهای شاخه جنوب غربی به حساب آورد . ضمن اینکه دیگر زبانهای نزدیک به زبان کردی که زیرگروه جنوب غربی زبانهای ایرانی به شمار می‌آیند خود زبان فارسی را نیز شامل می‌شود.
گویش ها
در برخی دسته‌بندی‌ها کردی به سه دسته اصلی شماری، جنوبی و میانه تقسیم شده که خود شامل بیست و دو نوع گویش می‌باشد و هر گویش نوع نگارش و تلفظ خاصی دارد.[۱۳] تلاش برای یک زبان استاندارد برای کردی نتوانسته به موفقیت‌های چشمگیری برسد.[۱۴]
شاخه‌های اصلی زبان کردی عبارتند از: [۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]
- کردی شمال-غرب:کرمانجی
- کردی مرکز:سورانی
- گویشهای جنوبی کردی:کرمانشاهی، فیلی، کلهری، و لکی. [۲۰] [۲۱] [۲۲]
زبان کردی سورانی در عراق زبان رسمی است [۲۳] در حالی که در کشور سوریه ممنوع است. تا اوت ۲۰۰۲ در ترکیه محدودیت‌های شدیدی بر آن (کردی کرمانجی) اعمال می‌شد گرچه هنوز کاربرد آن در ترکیه محدود است .[۲۴]. در ایران نیز در برخی رسانه‌ها امکان استفاده از آن وجود دارد در حالی که استفاده از آن در نظام آموزشی دولتی هنوز صورت نپذیرفته‌است.
زبان کردی اخص را کرمانجی می‌نامند[نیازمند منبع] که خود لهجه‌های متعدد دارد مانند: مکری، سلیمانیه‌ای، اردلانی، کرمانشاهی، بایزیدی، عبدویی، زندی. [۲۵][۲۶] زبان کردی با دسته شمالی لهجه‌های ایرانی غربی بعض مشابهات دارد، و از زبانهای مهم دسته غربی بشمار می‌رود وصاحب اشعار و تصانیف، قصص و سنن ادبی است. [۲۷][۲۸]
کلهری، سورانی، زازا
شامل لهجه‌های : کلیایی، فیلی، زنگنه، گورانی، قصری و ... است که
جغرافیایش در کردستان ایران شامل استانهای کرمانشاه، کردستان، ایلام و بخشی
از همدان و در حریم کردستان ( جنوب کردستان ) در شهرهای چون : خانقین،
مندلی، زرباطیه، بدره، جسان، جلولا و دیگر مناطق پیوسته به آن می‌باشد.
گویش زازا-گوران( هورامی ):
شامل دو بخش زازاکی و هورامی است که از نظر جغرافیایی بسیار از هم دورند
اما از نقطه نظر زبانی بسیار به هم نزدیکند و این نزدیکی شامل دستور زبان،
دایره واژگان، طرز تلفظ واژگان و غیره اگرچه از نظر سازمان ایلی و جغرافیا
هیچ پیوستگی باهم ندارند . منطقه جغرافیایی هورامی شامل مناطقی در استانهای
کرمانشاه و کردستان در کردستان ایران و قسمتهایی از استان سلیمانیه در
کردستان عراق می‌باشد . منطقه جغرافیایی زازاکی نیز در درسیم و بخشهایی از
الازیغ، ارزنجان و دیاربکر می‌باشد .
گویش سورانی:
شامل لهجه‌های : مکری، بابانی، سورانی، گروسی،اردلانی و جافی است . و
جغرافیای آن در حوزه حضور ایلات گویشور آن یعنی در کردستان عراق در
استانهای اربیل، سلیمانیه، کرکوک، و شهرهای پیرامون آنها و در کردستان
ایران در استانهای آذربایجان غربی و کردستان به مرکزیت سنندج می‌باشد .
گویش لکی:
شامل لهجه‌های چون : عثمانوند، جلالوند، چغلوندی، کاکاوندی و ... جغرافیای
آن در کردستان ایران ، هرسین در استان کرمانشاه و مناطق و روستاهای اطراف
آن، نورآباد، الشتر، کوهدشت و دلفان در استان لرستان، برخی مناطق استان
ایلام را شامل می‌شود . باید اشاره داشت در برخی مناطق چون کوهدشت جمعیتهای
لک و لور با هم در این جغرافیا زندگی می‌کنند . [۲۹]
کردهای گورانی، زازاکی، و شبکی
گورانی زبانی است که متمایز از کرمانجی و سورانی به نظر می‌رسد، اما با هر دو زبان ذکر شده واژگان مشترک دارد و در دستور زبان برخی شباهت‌ها با سورانی را دارد.[۳۰] با وجود تفاوت‌ها زبان گورانی به عنوان بخشی از زبان کردی طبقه‌بندی شده‌است.[۳۱] این شاید به علت این واقعیت است که که گورانی‌زبانان که در سراسر بخش‌های جنوبی و جنوب شرقی کردستان پخش شده‌اند، خود را با عنوان کُرد معرفی می‌کنند و زبان گورانی توسط سایر گروه‌های قومی گویش نمی‌شود.[۳۲] دانشوران اروپایی معتقدند که گورانی از کردی جدا است و کردی مترادف با گروه کرمانجی‌زبان است، در حالی که کردها معتقدند که زبان کردی هر یک از زبانهای منحصربه‌فرد یا گویش‌هایی که توسط کردها گویش می‌شود و توسط گروه‌های قومی همسایه گویش نمی‌شود را در برمی‌گیرد.[۳۳]
زبان گورانی (که شامل اورامی می‌شود) اغلب به عنوان بخشی از شاخه زازا-گورانی زبانهای هندوایرانی و ایرانی طبقه‌بندی می‌شود.[۳۴] زبان زازاکی که در قسمت‌های شمالی کردستان گویش می‌شود، هم از نظر دستوری و هم از نظر واژگان متفاوت است و به طور کلی توسط گویشوران گورانی قابل فهم نیست اما مرتبط با گورانی در نظر گرفته می‌شود. تقریباً همه جوامع زازاکی‌زبان[۳۵]، و نیز گویشوران یک زبان از نزدیک مرتبط دیگر به نام شبکی که در بخشهایی از کردستان عراق گویش می‌شود، خود را جزء قومیت کُرد می‌دانند.[۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]
تاریخچه زبان کردی
باستان
پروفسور ولادیمیر مینورسکی خاورشناس و اسلام شناس روسی، بر این باور است که زبان کردی به طور قطع از ریشه زبان مادی است.[۴۲] چنانکه که وی در این رابطه می‌گوید:
این نظریه بعدها توسط ایلیا گرشویچ دیگر زبانشناس روسی بسط داده شد و وی اولین مدارک زبان شناختی را برای اثبات ریشه مادی زبان کردی مطرح کرد.[۴۲]
جان لیمبرت خاورشناس آمریکایی٬ نیز معتقد است که مادها از اجداد کردها می‌باشند.[۴۲]
همچنین پروفسور گرنوت وینفور زبانشناس آلمانی، نیز اعتقاد دارد که اکثریت کسانی که امروزه به زبان کردی سخن می گویند به احتمال زیاد سابقاً از متکلمان به گویشهای زبان مادی بوده‌اند.[۴۴]
از سویی دیگر این نظریه در میان برخی زبانشناسان و خاورشناسان با مخالفت‌هایی روبرو شد.[۴۵] پروفسور مکنزی بر این باور است که زبان کردی با زبان مادی از یک ریشه نیستند بلکه زبان کردی دارای عناصر قوی زبانهای جنوب غربی ایرانی (پارسی باستان) نیز می‌باشد و از این رو هرگونه وابستگی میان زبانهای کردی و مادی را رد می‌کند.[۴۶].
کارنیگ آساطریان نیز معتقد است که تنها بازمانده زبان مادی شاید تاتی در آذربایجان و زبانهای مرکزی کاشان باشد[۴۷].
تئودور نولدکه خاورشناس آلمانی، بر این باور است که اگر روزی زبان مادی درست شناخته شود، بدون شک خویشاوندی بسیار نزدیکی با زبان پارسی باستان خواهد داشت.[نیازمند منبع] اکنون با کاوش در مناطق غرب ایران از مادها آثاری در تپه هگمتانه در دست است.
دانشنامه ایرانیکا معتقد است که با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته هیچ‌یک از زبانهای باستانی مستند موجود را نمی توان به طور قطع به عنوان نیای زبان کردی معرفی کرد.[۴۸].
میانه و نو
رده‌بندی
روزنامه ی ژیار